Op woensdag 7 februari 2024 vond de eerste SSAB-dag plaats in het Vrijzinnig Centrum De Schakel in Mechelen. De dag begon met een planningsvergadering voor onderzoek, waarbij ook erfgoedpartners Liberas en CAVA hun (onderzoeks)plannen voor de beleidsperiode 2024-2028 uiteenzetten. De eigenlijke studiedag bood een forum voor verschillende projecten binnen de diverse onderzoekslijnen van SSAB: (1) dood en secularisme, (2) vrijmetselarij, (3) Verlichting en vrijdenken, (4) ‘multiple secularisms’ en (5) bio-ethiek.
Een seculiere omgang met de dood en vrijmetselarij
Een eerste onderzoekslijn van SSAB is ‘dood en secularisme’. Leden van SSAB die met deze thematiek bezig zijn voeren historisch onderzoek uit naar politiek-religieuze conflicten rond dood, begraven en herinneringscultuur. Professor Jeffrey Tyssens, voorzitter van SSAB, opende de studiedag met de presentatie “Het seculiere sterfbed: echo’s van de lange 19de eeuw”. Hij overliep vier spraakmakende niet-kerkelijke begrafenissen van vrijdenkers, waaronder het sterfbed en de uitvaart van de alom bekende vrijmetselaar Pierre Théodore Verhaegen, oprichter van de ULB, in 1862. Ook de incidenten rond het sterfbed van Edmond Delecroix, één van de stichters van de Gentse loge La Liberté, kwamen aan bod. J. Tyssens benadrukte de rol van “primaire socialiteit”, waarbij de invloed van familie, met name echtgenotes en vrienden, een beslissende rol kon spelen in het al dan niet laten plaatsvinden van niet-kerkelijke, burgerlijke begrafenissen.
Een tweede onderzoekslijn van SSAB betreft de betrokkenheid van de ‘Latijnse’ vrijmetselarij in de laïcisering van de publieke sfeer en in de secularisering van sociaal gedrag. Binnen deze thematiek nam doctoranda Cornélie Mathys het woord met haar presentatie “Les Lieux de rencontre en Italie pour l’élaboration d’une propagande anticléricale fin 19e siècle”. C. Mathys deelde haar bevindingen over verschillende ontmoetingsruimtes in laat 19de-eeuws Italië van waaruit antiklerikale propaganda vorm kreeg en werd verspreid. Ze illustreerde de diversiteit aan ontmoetingsplaatsen, van cafés tot congressen, en de variëteit aan propagandamiddelen, van geschreven stukken tot standbeelden. C. Mathys besteedde in het bijzonder aandacht aan de rol van de Italiaanse vrijmetselarij in het ondersteunen van antiklerikale propaganda, via bijvoorbeeld volksbibliotheken.
‘Multitude’ en ‘multiple secularisms’
Binnen de onderzoekslijn ‘Verlichting en vrijdenken’ bestuderen de leden van SSAB zowel vroegmoderne als actuele kritische filosofie. Filosofieprofessor Sonja Lavaert besprak de inhoud van haar boek Vrijheid, gelijkheid, veelheid. Het moderne democratie-denken van Machiavelli tot Spinoza en zijn kring (2020) dat binnenkort ook in het Engels zal verschijnen. Aan de hand van een reeks bekende en minder bekende filosofen besprak S. Lavaert verschillende standpunten in het Verlichtingsdenken over de relatie tussen filosofie, politiek en religie, de kritieken hierop en hoe deze ideeën mee de basis legden voor de moderne democratie. Spinoza maakte immers deel uit van een bredere beweging waartoe ook zijn leraar, de vandaag vergeten Franciscus Van den Enden, behoorde. Het leidende concept in Lavaerts interpretatie van het werk van vrijdenkers uit de vriendenkring van Spinoza is dat van “multitude”, dat ze ontleent aan Spinoza’s Tractatus politicus (1677).
“Multitude” als de ‘veelheid van de menigte’, de pluraliteit van opvattingen en ideeën die eigen is aan de menigte, kwam op indirecte wijze en voor een heel andere tijdsperiode ook aan bod in de lezing van doctor Sofia Nikitaki. S. Nikitaki presenteerde de resultaten van haar afgeronde doctoraatsonderzoek getiteld “Is Europe Really Secular?: A Qualitative Cross-cultural Research with Nonreligious Individuals in Belgium, Greece and Norway”. Ze vergeleek op basis van diepte-interviews de ervaringen en percepties van groepen niet-religieuze jongvolwassenen in België, Noorwegen en Griekenland. Er bestaat vandaag de dag, aldus S. Nikitaki, niet zoiets als een eenvormig Europees secularisme of ‘seculier Europa’. Met haar studie sluit S. Nikitaki aan bij de SSAB-onderzoekslijn van ‘multiple secularisms’ waarbij vanuit een internationaal comparatief perspectief wordt gekeken naar organisaties en netwerken van niet-gelovigen en buitenkerkelijken en de verhoudingen tussen de staat en georganiseerde religies.
Bio-ethiek
Tot slot vormt ook de bio-ethiek een aparte onderzoekslijn van SSAB. Onderzoek binnen deze thematiek gaat uit van een vrijzinnig-humanistisch perspectief op bio-ethiek. Ethiekprofessor Adelheid Rigo opende de laatste sessie met een presentatie over haar onderzoek “Ethische zienswijzen op de voorafgaande wilsverklaring euthanasie voor personen met gevorderde dementie”. Ze stelde kritische vragen over voorafgaande wilsverklaring voor euthanasie bij personen met gevorderde dementie en de eventuele mogelijkheid tot het intrekken van deze verklaringen wanneer de betrokken persoon op de dag van de procedure weigert, en onderzocht mogelijke kaders om deze moeilijke ethische kwestie te benaderen. Aandacht voor de complexe ontwikkeling van dementie en de interactieve ondersteuning van familie en zorgverstrekkers draagt bij tot een beter begrip van het welzijn van de patiënt. Tot slot presenteerde doctor Frank Schweitser een deel van zijn postdoctoraal project waarin hij wil focussen op de rol die bio-ethici kunnen spelen in debatten rond de praktijk van euthanasie, door als bio-ethicus breder te kijken dan de juridische en medische dimensies.
De ontmoetingsdag bood een waardevol platform voor het delen van kennis en het stimuleren van interdisciplinaire discussies over onderzoek naar seculariteit!